نسیم سحر

ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به« شيخ الطائفه»صاحب تفسير التبيان فى تفسير القرآن

محل تولد: طوس خراسان 

تاريخ تولد: 385 ق 

تاریخ وفات: 460 ق 

استادان: سيد مرتضى علم الهدى‏ ، شيخ مفيد ،  

شاگردان: ابو على ملقب به« مفيد ثانى» ، ابراهيم حمويجويني ، اثيرالدين اوماني ، مجدالدين طوسي ،مجدالدين مراغي .

تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شيعه، به بيش از سيصد تن رسيد و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نيز از محضر او استفاده مى‏ کردند. 

معرفي تفسير:

 التِبيان فى تفسير القرآن تفسيرى از محمد بن حسن طوسى معروف به شيخ طوسى، فقيه و محدّث و متکلم نامور امامى قرن پنجم.

اين کتاب اولين تفسير کامل شيعى از قرآن کريم است که مفسر آن، علاوه بر نقل روايات مأثور، با تکيه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزيابى آراى تفسيرى گذشتگان و معاصران خود پرداخته است, ازاين رو اين تفسير جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسير قرآن، همچون صرف و نحو و اشتقاق و معانى و بيان و حديث و فقه و کلام و تاريخ است( صدر، ص 339). شيخ طوسى خود در کتاب فهرست( ص 288) مى‏گويد که کتابى بى‏نظير در تفسير قرآن دارد( براى داوري هاى علماى قديم و جديد طبرسى، ج 1، مقدمه، ص 75, بحر العلوم، ج 3، ص 228, آقا بزرگ طهرانى، ج 3، ص 328, حکيم، ص 310- 312). پيش از اين تفسير، مفسران شيعه تنها به نقل روايات از صحابه يا ائمه عليهم السلام و نيز اشاره به برخى نکات لغوى و گاه نقل اسرائيليات پرداخته‏اند( براى نمونه تفسير فرات کوفى، تفسير عياشى، تفسير على بن ابراهيم قمى). از ميان مفسران اهل سنّت نيز تنها طبرى( متوفى 310) علاوه بر نقل اقوال، به نقد آنها و انتخاب رواياتى که از نظر او اصحّ روايات بوده، پرداخته است( آل ياسين، ج 2، ص 23- 25).

روش تفسير:

 التبيان فى تفسير القرآن، تفسير کل قرآن بترتيب سوره‏هاى آن است و در ده جلد تدوين شده است. مفسر در آغاز هر سوره، به نامهاى آن و وجه تسميه آنها، مکى يا مدنى بودن سوره، و وجود آيه ناسخ و منسوخ در آن اشاره کرده، سپس به بررسى اختلاف قرائات، معناى لغوى واژگان، اشتقاق، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى آيات پرداخته و سرانجام، معناى کلى آيات را شرح و تفسير کرده است( براى اطلاع بيشتر از شيوه شيخ طوسى در پرداختن به مباحث تفسيرى اکبرآبادى، ج 2، ص 371- 378, جعفر، ص 87- 93). شيوه بيان و ترتيب مطالب در تفسير وى عينا در تفسير مجمع البيان فى تفسير القرآن امين الاسلام طبرسى( متوفى 538) به کار گرفته شده است، با اين تفاوت که طبرسى، مباحث لغت و اعراب و قرائات و شأن نزول و معناى آيه را بروشنى از يکديگر جدا کرده است.

شيخ طوسى در مقدمه التبيان، با اشاره به انگيزه خويش از نوشتن اين تفسير، مى‏گويد که هيچ يک از علماى شيعه را نديده است که کتابى در تفسير تمام قرآن و مشتمل بر همه انواع علوم و معانى آن نوشته باشد, تنها برخى از ايشان به ذکر روايات موجود در کتب حديثى پرداخته‏اند، بى‏ آنکه استقصا کنند يا در تفسير مبهمات آن بکوشند.

شيخ طوسى در آن دسته از مباحث کلامى که شيعه رأى خاص دارد، با بهره ‏گيرى از آيات و روايات و شواهد عقلى به اثبات آن رأى پرداخته است, فى المثل در مبحث امامت، امام را معصوم( ج 1، ص 449، ج 3، ص 236، ج 8، ص 339- 340) و منصوص( ج 5، ص 48- 49) و على عليه السلام را جانشين بلافصل پيامبر اکرم دانسته است. همچنين تقيه را در صورت خوف جانى واجب شمرده( ج 2، ص 435) و استدلال جبّائى بر نفى آن را رد کرده( ج 4، ص 165) و نيز در مواضع گوناگون، شفاعت پيامبر را در حق مؤمنان اثبات کرده است.

در بحث قرائات، از آنجا که وى روايات اماميه را مبنى بر جواز قرائت قرآن به اشکال مختلف موجود پذيرفته است( ج 1، مقدمه، ص 9)، به قرائت قرّاء مشهور اشاره و گاه در تأييد رأيى خاص از آنها استشهاد کرده( براى نمونه ج 2، ص 221، ج 3، ص 205) يا برخى قرائت ها را بر برخى ديگر ترجيح داده است، اما هيچگاه قول ايشان را يکسره نپذيرفته و حتى گاه آنان را در نحوه قرائتشان تخطئه کرده است.

استشهاد از کلام شاعران جاهلى يا اسلامى، چون اعشى و نابغه و امرؤ القيس و زهير بن ابى سلمى و جرير بن عطيه( براى فهرست کاملى از نامهاى شاعران جعفر، ص 223- 227) در تفسير التبيان فراوان است. غالب اين استشهادها، که گستردگى آن در تفاسير شيعه و اهل سنّت پيش از او سابقه نداشته است، در مجمع البيان طبرسى نيز عينا آمده است, با اين همه، طوسى نه براى اثبات اعجاز يا بلاغت قرآن، بلکه از سر اضطرار و گاه فقط براى بيان معناى واژه‏اى قرآنى، به اقوال شاعران استناد کرده است، زيرا به عقيده وى، اگر عناد ملحدان نبود، در تبيين کلمات مشتبه قرآن نيازى به شعر و مانند آن نداشتيم، زيرا اين امر در نهايت به استناد به بيتى از اشعار جاهلى يا سخنى از عرب اهل باديه مى‏انجامد، حال آنکه شأن و کلام پيامبر از امثال نابغه و زهير فراتر است( التبيان، ج 1، مقدمه، ص 16).

به سبب تبحر شيخ طوسى در فقه اماميه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نيز در تفسير وى مطرح شده است. وى در ذيل آيات الاحکام، با ذکر رأى فقهاى اماميه در اصل و فروع مسئله مورد بحث، به اختلاف اين آرا با رأى ديگر مذاهب فقهى اهل سنّت اشاره کرده و غالبا تفصيل مباحث را به کتابهاى فقهى خود، همچون سه کتاب نهاية و مبسوط و خلاف، ارجاع داده است. در پاره‏اى موارد که اختلافى اساسى ميان فقه شيعه و اهل سنّت وجود دارد، وى با تفصيل بيشتر به بررسى ادله فقهى ديگر مذاهب پرداخته و کوشيده است با تمسک به ظاهر آيه يا حتى با برگرفتن برخى مبانى ايشان، استدلالشان را به گونه‏اى جدلى مخدوش کند و رأى فقهى اماميه را اثبات کند. 

آثار مفسر:

 شيخ طوسى مؤلف دو کتاب از کتب اساسى و مرجع چهارگانه شيعه است، به نامهاى« تهذيب الأحکام» و« الاستبصار» که هر دو در زمينه روايات و احاديثى است که جنبه فقهى و حکمى دارند. از ديگر تأليفات اوست:

1- النهاية

2- المبسوط

3- الخلاف‏

4- عدة الأصول‏

5- الرجال‏

6- الفهرست‏

7- تمهيد الأصول‏

8- التبيان‏ 

---

نسیم سحر دات آی آر